बैलपोळा २०२५: बैलांशिवाय शेती नाही म्हणून साजरा होणारा शेतकऱ्याचा परंपरागत उत्सव | पूजा, परंपरा, लोककला आणि अनुभव

प्रस्तावना

पावसाळ्यानंतर गावच्या रस्त्यावरून चालताना चिखलाची वास, भिजलेल्या मातीतून उगवलेला नवा गवताचा सुगंध आणि ओलसर वाऱ्यात मिसळलेली बैलांच्या गळ्यातील घंटांची झंकार – हे सगळं ऐकलं की कळतं, गावात बैलपोळा आला आहे.

लहानपणी मी आजोबांसोबत हा सण पाहायचो. आजोबा म्हणायचे –

“बाळा, बैलाशिवाय शेतकरी काहीच नाही. हा सण म्हणजे त्याच्या खऱ्या मित्राचा, खऱ्या साथीदाराचा मान राखण्याचा दिवस.”

त्या दिवसापासून माझ्या मनात ही ओळ कोरली गेली –
“बैलांशिवाय शेती नाही – म्हणून हा सण!”

बैलपोळा म्हणजे काय?

बैलपोळा (किंवा बेंदूर) हा महाराष्ट्र, मध्यप्रदेश, छत्तीसगड, कर्नाटक यांसारख्या कृषिप्रधान भागात साजरा होणारा कृतज्ञतेचा सण आहे. वर्षभर शेतात घाम गाळणाऱ्या, नांगरणी, पेरणी, मळणी, वाहतूक करणाऱ्या बैलांचा सन्मान करण्यासाठी हा दिवस राखला जातो.

हा सण श्रावण किंवा भाद्रपद महिन्याच्या अमावास्येला साजरा होतो. परंपरा, श्रद्धा आणि श्रमाचं महत्त्व जपणारा हा उत्सव गावोगावी वेगवेगळ्या पद्धतीने दिसतो, पण त्याचा आत्मा एकच – “शेतकरी आणि बैल यांचं नातं”.

बैलाचं शेतीतील योगदान – जीवनाचा कणा

१. नांगरणी

पिकाचं पहिलं पाऊल म्हणजे नांगरणी. बैलांच्या जोडीनं चालणारं लाकडी नांगर जमिनीतून जातं आणि माती मऊ करून पीक लावायला तयार होतं.

२. पेरणी

धान्य पेरताना बियाण्यांची ओळ पसरवणं आणि तिच्यावर माती पसरवणं – हा कामाचा टप्पा देखील बैलांवर अवलंबून आहे.

३. मळणी

धान्य झाडावरून काढल्यानंतर त्याची मळणी बैलांच्या पायांनी केली जाते. बैल गोल फिरतात आणि धान्य पेंढ्यापासून वेगळं होतं.

४. वाहतूक

बैलगाडा म्हणजे गावाचं हृदय. माल वाहून नेणं, धान्य विकायला नेणं, वऱ्हाडी आणणं – सगळं बैलगाड्यावरूनच होतं.

👉 म्हणूनच खरं तर बैल हे फक्त जनावर नाहीत, तर ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा आधारस्तंभ आहेत.

बैलपोळ्याची तयारी

पहाटेची सुरुवात

सकाळीच शेतकरी बैलांना नदीवर किंवा विहिरीवर नेतो. अंगावर उटणं घालून, तेल चोळून, पाण्यात स्नान घालून त्यांना स्वच्छ केलं जातं.

सजावट

बैलांच्या शिंगांना रंगीत रंग लावले जातात. कपाळावर चंदन, कुंकू, फुलांची आरास केली जाते. गळ्यात घंटा, मण्यांच्या माळा, हार घालतात. अंगावर नवीन कापड, रंगीत चादरी टाकल्या जातात.

पूजा आणि अर्चना

गावोगावी मंदिरात किंवा शेताच्या अंगणात बैलांना पूजा घातली जाते. त्यांच्या कपाळावर टिळा लावून त्यांना गोड खाऊ (पुरणपोळी, गूळ-भाकरी, हरभरा, कुरडई) दिला जातो.

मिरवणूक

संध्याकाळी गावभर बैलांची मिरवणूक निघते. ढोल-ताशांच्या गजरात, ओव्या, झडतं गाणी, लेझीम, नृत्य, नाद – सगळं वातावरण भारून टाकतं.

बैलपोळ्याचा दिवस कसा साजरा होतो?

सकाळची तयारी

• बैलांना नदीवर नेऊन आंघोळ घालतात.
• अंगाला तेल, उटणं, लिंबाच्या पानांनी चोळणं.
• स्वच्छ कपडे, रंगीत वस्त्रं घालणं.

सजावट

• शिंगांना लाल, पिवळा, हिरवा रंग लावतात.
• गळ्यात घंटा, मण्यांची माळ, हार.
• डोक्यावर फेटा किंवा रंगीत कापड.

पूजा

• कुंकू, हळद, चंदन, फुलं अर्पण केली जातात.
• गोड पदार्थ खाऊ घातले जातात – पुरणपोळी, कुरडई, गूळ-भाकरी.

मिरवणूक

• ढोल-ताशा, लेझीम, गाणी, नृत्य.
• गावोगावी बैलांच्या जोड्या सजवून मिरवणूक काढली जाते.

बैलांशिवाय शेती नाही – म्हणून हा सण

ही केवळ पूजा नाही. हा दिवस म्हणजे शेतकऱ्याची कृतज्ञतेची भाषा.

• वर्षभर खांद्याला खांदा लावून काम करणाऱ्या साथीदाराला धन्यवाद.
• नांगरणीपासून मळणीपर्यंत साथ देणाऱ्या श्रमशील प्राण्याचा सन्मान.
• ग्रामीण संस्कृती, लोककला आणि लोकगीतांचा उत्सव.

👉 खेड्यांमध्ये असं म्हणतात –
“बैलांचा आदर केला की शेताची उब वाढते, आणि शेतातलं धान्य दुप्पट होतं.”

बैलपोळ्याचं सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व

1. कृतज्ञता – मेहनतीचा सन्मान करण्याची शिकवण.
2. एकोपा – गावोगाव लोक एकत्र येतात.
3. लोककला – ओव्या, गाणी, नृत्य यांचा वारसा जपला जातो.
4. आर्थिक मूल्य – बैल हा शेतकऱ्याचा “जिवंत संपत्ती” आहे.
5. श्रद्धा – बैलांना देवासमान मानून त्यांच्या पायाला स्पर्श केला जातो.

बेंदूर – दक्षिण महाराष्ट्राची परंपरा

दक्षिण महाराष्ट्र आणि कर्नाटकमध्ये यालाच “बेंदूर” म्हणतात. इथे सण अधिक जल्लोषात साजरा होतो. बैलांच्या शर्यती, कुस्त्यांचे सामने, जत्रा, हाट, नाटकं – सगळं वातावरण उत्सवमय होतं.

माझा अनुभव – गावकुसाची आठवण

माझ्या लहानपणी आमच्या गावात बैलपोळ्याला वेगळीच शोभा असायची.

आजोबा बैलांना अंगणात उभं करून म्हणायचे –
“हे आमचे घरचे धनी आहेत, त्यांच्यामुळेच आपण पोटभर खातो.”

त्या दिवशी घरात पुरणपोळी बनायची. आई खास करून बैलांसाठी वेगळी पोळी ठेवायची. आम्ही सगळे मुलं त्यांना खाऊ घालायचो.

मिरवणुकीत ढोलाचा आवाज, बैलांच्या शिंगांना लावलेले रंग, त्यांचा मिरवणुकीतील डौल – हे सगळं पाहताना डोळे पाणावतात.

आजच्या काळात बैलपोळा

जरी आधुनिक शेतीत ट्रॅक्टर, मशीन, तंत्रज्ञान आलं असलं तरी ग्रामीण भागात अजूनही बैलांचं महत्त्व कमी झालेलं नाही. हा सण आपल्याला सतत आठवण करून देतो की –
“मानवाच्या प्रगतीमागे जनावरांचा आणि निसर्गाचा मोठा वाटा आहे.”

बैलाशी जोडलेली भावनिक नाती

शेतकऱ्याच्या घरी बैल हे फक्त जनावर नसतात. त्यांना घरचे सदस्य मानलं जातं.

• बैलांना नावं दिली जातात – “राजा-राम”, “काळा-पांढरा”, “लक्ष्मण-रामू”.
• सणाच्या दिवशी मुलं बैलांच्या अंगावर रंगीत हाताचे ठसे उमटवतात – जणू आशीर्वाद घेत आहेत असं मानलं जातं.
• काही ठिकाणी बैलांना “नवरा-नवरी” सारखं सजवलं जातं.

शेतीतील बदल आणि बैलपोळ्याचं भविष्य

आज ट्रॅक्टर, मशीन्स आणि ड्रोन आले तरी –

• लहान शेतकरी अजूनही बैलांवर अवलंबून आहेत.
• ग्रामीण भागात “बैलांशिवाय शेत पूर्ण होत नाही” ही धारणा अजूनही टिकून आहे.
• बैलपोळा आता केवळ शेतीपुरता मर्यादित नाही, तर ग्रामीण संस्कृती आणि ओळख जपणारा सण बनला आहे.

ग्रामीण बाजारपेठ आणि मेळावे

या दिवशी गावोगावी बाजार भरतात –

• शेणकुट्टी, भाकरी, कुरडई, तिळगूळ, पुरणपोळी विकली जाते.
• मुलांसाठी खेळणी, पाटा-वरवंटा, मातीच्या गुढ्या.
• बैलांसाठी नवीन सजावटीचे कपडे, घंटा, जू, नांगर खरेदी होतात.

👉 त्यामुळे बैलपोळा हा फक्त सण नाही तर गावाच्या अर्थव्यवस्थेला चालना देणारा दिवस आहे.

गीतं, ओव्या आणि लोककला

गावातल्या स्त्रिया या दिवशी खास ओव्या म्हणतात:

“बैल माझा पोटाचा धनी,
नांगरणीचा खरा सवंगडी,
बैलाशिवाय शेती नाही,
म्हणून वंदन या दिवशी करी.”

पुरुष मंडळी झडतं गाणी गातात, ढोल-ताशा वाजवतात, लेझीम खेळतात.
यामुळे गावातल्या प्रत्येकाच्या मनात उत्साह आणि आनंदाचं वातावरण पसरतं.

निष्कर्ष

बैलपोळा म्हणजे केवळ धार्मिक किंवा सांस्कृतिक सोहळा नाही. तो म्हणजे श्रमाचा सन्मान, परंपरेचं जतन आणि निसर्गाशी नातं जोडण्याची शिकवण.

“बैलांशिवाय शेती नाही, शेतीशिवाय अन्न नाही, अन्नाशिवाय जीवन नाही.”

हा सण म्हणजे त्या चक्राला वंदन – जीवनचक्राला आधार देणाऱ्या बैलांना सलाम!

FAQs – वाचकांसाठी सामान्य प्रश्न

१. बैलपोळा कधी साजरा होतो?
👉 श्रावण किंवा भाद्रपद महिन्याच्या अमावास्येला.

२. बैलपोळ्याला बेंदूर का म्हणतात?
👉 दक्षिण महाराष्ट्र व कर्नाटकमध्ये बैलपोळ्यालाच बेंदूर म्हणतात.

३. बैलांना कोणते पदार्थ खाऊ घालतात?
👉 पुरणपोळी, कुरडई, हरभरा, गूळ-भाकरी.

४. या सणाचं महत्व काय आहे?
👉 मेहनतीचा सन्मान, कृतज्ञतेचं प्रतीक, आणि परंपरेचं जतन.

५. आजच्या काळात हा सण कसा साजरा होतो?
👉 गावोगावी पारंपरिक पद्धती टिकून आहेत, सोबत आधुनिक साधनांचंही मिश्रण आहे.

Read More