एका युगाचा अंत: १ सप्टेंबरपासून भारतात ‘रजिस्टर पोस्ट’ सेवा बंद होणार!
प्रस्तावना
भारतीय डाक विभागाने (India Post) घेतलेला एक ऐतिहासिक निर्णय — १ सप्टेंबर २०२५ पासून ‘रजिस्टर पोस्ट’ ही स्वतंत्र सेवा बंद करण्यात येणार आहे. जवळपास दीडशे वर्षांच्या वारशाला पूर्णविराम देणारा हा बदल अनेकांच्या आठवणींना उजाळा देणारा ठरणार आहे.‘रजिस्टर पोस्ट’ म्हणजे केवळ एक चिठ्ठी नव्हती — ती विश्वासाची, कायदेशीर वैधतेची आणि सरकारी संवादाची एक पक्की खूण होती.
रजिस्टर पोस्ट म्हणजे काय?
‘रजिस्टर पोस्ट’ ही डाक विभागाची एक अशी सेवा होती, जिच्यामार्फत:
- पत्र पाठवताना पोस्टिंगचा पुरावा मिळायचा,
- ते पत्र हस्ताक्षर स्वाक्षरीसह स्वीकारले गेले असल्याची नोंद ठाय ठिकाणी ठेवली जायची,
- त्याला कायदेशीर वैधता असायची.
या सेवेचा वापर सरकारी पत्रव्यवहार, नोकरीचे कॉल लेटर, कोर्ट नोटिस, महत्त्वाच्या शैक्षणिक कागदपत्रांसाठी मोठ्या प्रमाणात केला जात होता.
रजिस्टर पोस्ट का बंद केली जात आहे?
भारतीय डाक विभागाने काही महत्त्वाचे कारणं दिली आहेत:
- 📉 घटती मागणी: २०११-१२ मध्ये २४४.४ दशलक्ष ‘रजिस्टर पोस्ट’ झाली होती, जी २०१९-२० मध्ये १८४.६ दशलक्षवर घसरली — आणि नंतर आणखी कमी.
- 💸 तांत्रिक व आर्थिक कारणं: ‘स्पीड पोस्ट’ व ‘रजिस्टर पोस्ट’ या दोन वेगवेगळ्या प्रणाली सांभाळणे हे खर्चिक व अप्रभावी ठरत होते.
- 🌐 डिजिटायझेशनचा प्रभाव: आजकाल लोक ट्रॅकिंग, तत्काळ डिलिव्हरी आणि SMS अपडेट्स मागतात — जे ‘रजिस्टर पोस्ट’ देऊ शकत नव्हती.
याऐवजी काय येणार?
‘रजिस्टर पोस्ट’ संपूर्णपणे बंद होणार नाही. ती ‘स्पीड पोस्ट’ मध्ये समाविष्ट केली जाणार आहे.
- ‘स्पीड पोस्ट + रजिस्ट्रेशन’ अ‍ॅड-ऑन वापरल्यास पूर्वीच्या प्रमाणे सुरक्षितता, स्वाक्षरीवर आधारित डिलिव्हरी, आणि ट्रॅकिंगची सुविधा मिळणार आहे.
- नवीन दर लागू होतील, जे ‘स्पीड पोस्ट’ प्रमाणे थोडे अधिक असतील, पण सेवा अधिक गतिमान व आधुनिक असेल.
- वॉक-इन ग्राहकांना ५% सवलत दिली जाईल अशी शक्यता वर्तवली जात आहे.
दर तुलना (Cost Comparison)
| सेवा | सुरुवातीचा दर (अंदाजे) | पोहोचण्याचा कालावधी | ट्रॅकिंग |
|---|---|---|---|
| रजिस्टर पोस्ट | ₹२६ + ₹५ प्रति २० ग्रॅम | ३–९ दिवस (सामान्य) | मर्यादित |
| स्पीड पोस्ट (नवीन) | ₹४१ प्रति ५० ग्रॅम | १–३ दिवस (प्राधान्य) | ✅ पूर्ण |
याचा परिणाम कोणावर होणार?
- ⚖️ वकिल, कोर्ट यंत्रणा — न्यायालयीन नोटिसेसाठी रजिस्टर पोस्ट अनिवार्य होती.
- 🧓 वृद्ध, ग्रामीण भागातील नागरिक — सरकारी कागदपत्रं रजिस्टर पोस्टनेच पाठवली जायची.
- 🏫 शाळा, महाविद्यालय, छोटे व्यापारी — खात्रीशीर आणि स्वस्त सेवा म्हणून रजिस्टर पोस्ट प्राधान्याने वापरली जात असे.
एक आठवण बनून राहणारी सेवा
‘रजिस्टर पोस्ट’ केवळ एक सेवा नव्हती, ती होती भावनिक नाळ:
- कॉलेजमधून आलेली ऍडमिशन लेटर,
- सरकारी जॉबची पत्रं,
- घरपोच आलेल्या कोर्ट नोटिसेस.
आज जरी आपण ई-मेल, कोरियर किंवा PDF चा वापर करत असलो, तरी एक काळ असा होता, जिथे रजिस्टर पोस्टचा शिक्का म्हणजे महत्त्व, अधिकृतता आणि आदर!
बदलाची वेळापत्रक
- २ जुलै २०२५ – डाक कार्यालयांना अंतर्गत परिपत्रक पाठवले.
- ३१ ऑगस्ट २०२५ – सर्व कार्यालयांनी ‘रजिस्टर पोस्ट’ हा पर्याय काढून टाकायचा.
- १ सप्टेंबर २०२५ – स्पीड पोस्टद्वारेच रजिस्ट्रेशन सुविधा दिली जाणार.
निष्कर्ष
भारतीय डाक सेवेतला एक अतिशय भावनिक आणि ऐतिहासिक टप्पा इथं संपतोय. ‘रजिस्टर पोस्ट’ ही सेवा भूतकाळातली गोष्ट ठरेल, पण तिचं महत्त्व, तिचा उपयोग, आणि तिच्या माध्यमातून घडलेले अनेक क्षण कायम स्मरणात राहतील.
जग डिजिटल होत आहे, आणि त्या अनुषंगाने भारतीय पोस्टल सेवाही बदलते आहे — पण काही गोष्टी असतात, ज्या केवळ सेवेपेक्षा भावनांचा भाग बनतात.
